Το ψαράκι της γυάλας, Μ. Χάκκα

Θέμα: Ο συγγραφέας παρακολουθεί τη συμπεριφορά ενός απλού ανθρώπου με αγωνιστικό παρελθόν κατά την 21^η Απριλίου 1967, ημέρα του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών και της επιβολής της στρατιωτικής χούντας στην Ελλάδα.

Ο χρόνος του διηγήματος διευρύνεται με αλλεπάλληλες αναδρομές στο παρελθόν του ήρωα (Ιούλης του 1965, χρόνια νιότης του ήρωα).

Χώρος του έργου είναι κάποιες περιφερειακές συνοικίες της Αθήνας όπου ο ήρωας κάνει ένα μεγάλο περίπατο με τέρμα το σπίτι του (Βύρωνα, Δάφνη  ως την Καλλιθέα, Καισαριανή). Το σπίτι του ήρωα είναι έντονα παρόν μέσα στο διήγημα.

Ήρωας του έργου είναι ένας καθημερινός ανώνυμος αντιηρωϊκός  άνθρωπος. Ανώνυμος ίσως γιατί αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση και πολλών άλλων ανθρώπων με ανάλογη πορεία. Στα νιάτα του υπήρξε αγωνιστής. Πέρασε τη ζωή του με στερήσεις, στη φυλακή, στην εξορία. Στην πορεία του χρόνου ο ήρωας αποστασιοποιείται. Βελτιώνεται η οικονομική του κατάσταση και ξεκόβει σταδιακά από το αγωνιστικό του παρελθόν. Παρά τη διατήρηση κάποιας επαφής με το παρελθόν του «κατά παραγγελία», στην ουσία ο ήρωας έχει μετατραπεί σ’ ένα άτομο ανενεργό, ουδέτερο πολιτικά που προσαρμόστηκε και συμβιβάστηκε με την κρατούσα κατάσταση και αλλοτριώθηκε ιδεολογικά. Η αποφασιστικότητα και το θάρρος των προηγούμενων χρόνων έδωσαν τη θέση τους στη διστακτικότητα και στο φόβο. Τότε ήταν έτοιμος να θυσιάσει τα πάντα, τώρα δε βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του. Το παρελθόν φαντάζει μακρινό, είναι πια μια ανάμνηση και όχι μια φρικτή πραγματικότητα.

Η περιποίηση λοιπόν του ψαριού στο τέλος του διηγήματος γίνεται το πρόσχημα, η φτηνή δικαιολογία για το συμβιβασμό του. Γίνεται η πρόφαση για τη συγκάλυψη της  δειλίας τους. Η δική του επιβίωση ταυτίζεται με την επιβίωση του ψαριού. Μέσα από το εύρημα του συγγραφέα φαίνεται όλο το θέμα της αλλοτριωμένης πορείας του ήρωα που είναι μια κλιμακωτή καθοδική πορεία από την ενεργό αγωνιστική στάση στην ανενεργό συμβιβαστική πολιτική. Έτσι ο ήρωας είναι ένας άνθρωπος με περιορισμένες δυνάμεις, με ανθρώπινες αδυναμίες και διλήμματα.

Επίπεδα που κινείται ο ήρωας

Παρελθόν: Πολιτικά ενεργός αγωνιστής. Πολιτική αντίθεση προς την κρατούσα κατάσταση. Συνέπειες της στάσης αυτής υπήρξαν οι στερήσεις, η εξορία και οι φυλακίσεις.

Παρόν: α) Ιουλιανά 1965: Ο ήρωας είναι ημιενεργός πολιτικά. Με την κάλυψη του «καρπουζιού» συμμετείχε στις συγκεντρώσεις. Η οικονομική και κοινωνική του άνοδος οδηγεί στην αστικοποίηση με συνέπειες τον εφησυχασμό και την υποβάθμιση της πολιτικής συνείδησης.

Παρόν: β) Δικτατορία 1967: Ο ήρωας είναι πολιτικά ανενεργός. Προσαρμόστηκε, συμβιβάστηκε. Έχει πια βολευτεί και αυτό οδηγεί στην πολιτική του αποστράτευση και στην αλλοτρίωση.

Η άμβλυνση της αγωνιστικότητας του ήρωα είναι αποτέλεσμα της οικονομικής του αποκατάστασης και αστικοποίησης. Στα 1967 ο ήρωας εντάχθηκε πια στο σύστημα. Η διάψευση και η προδοσία των αγώνων του ήρωα καθώς και η πολιτική αστάθεια ενισχύουν την ευδαιμονιστική στάση που υιοθετεί ο ήρωας.

Υπόλοιπα πρόσωπα του διηγήματος: Είναι ασήμαντα. Τυπικοί εκπρόσωποι τους είναι ο άντρας της ξαδέρφης και ο άντρας με τα ψώνια.

Ο πρώτος ενσαρκώνει τους τελείως ανυποψίαστους και αδιάφορους πολίτες, τους πλήρως αλλοτριωμένους και αποπροσανατολισμένους.

Ο άνθρωπος με τα ψώνια συμβολίζει την κομφορμιστική συμπεριφορά που αποπροσωποποιεί το άτομο και το κάνει να ενεργεί σύμφωνα με τη θέληση της εξουσίας προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση του, θυσιάζοντας όμως την αξιοπρέπεια και την ηθική του ακεραιότητα.

Στάση του αφηγητή απέναντι στον ήρωα: Σε πολλά σημεία ο αφηγητής μιλά με ειρωνεία για την αδυναμία του ήρωα. Χλευάζει τις φτηνές δικαιολογίες του αλλά στο τέλος δεν τον καταδικάζει εντελώς. Δείχνει κάποια κατανόηση για τον παλιό αγωνιστή που κουράστηκε και δεν έχει τη δύναμη πια να συνεχίσει. Βολεύτηκε πια στα υλικά αγαθά αλλά διατηρεί κάποιες ηθικές αναστολές και δε συμβιβάζεται τελείως αβασάνιστα. Η τραγικότητα του ήρωα έγκειται στο ότι προσπαθεί να περισώσει κάποια συνέπεια στη ζωή του αλλά αδυνατεί να συμμετάσχει στις όποιες αντιδράσεις κατά της επιβολής του πραξικοπήματος. Ο συγγραφέας μέσα από την επιλογή του ανώνυμου ήρωα δείχνει τη φθορά του σύγχρονου ανθρώπου, την αλλοτρίωση του και την τραγικότητα του.

Τεχνική του συγγραφέα: Η αφήγηση αρχίζει in media res. Γίναται από ένα αφηγητή που παρακολουθεί τον ήρωα βήμα προς βήμα. Κυρίως παρακολουθεί τις ψυχικές μεταπτώσεις του ήρωα καθώς κινείται από το παρόν στο παρελθόν και αντίστροφα.

Η αφήγηση στο διήγημα γίνεται σε γ΄πρόσωπο. Ο αφηγητής συμμετέχει στη δράση. Είναι παντογνώστης, καθώς γνωρίζει το παρόν αλλά και το παρελθόν του ήρωα, τις σκέψεις και τα συναισθήματα του.

Πραγματικός διάλογος υπάρχει μόνο με τον άντρα της εξαδέλφης. Υπάρχουν όμως σε διάφορα σημεία εσωτερικοί μονόλογοι ή διάλογοι με τον εαυτό του. Μερικές φορές ο αφηγητής παρεμβαίνει με δικά του σχόλια όπως π.χ. για την αξία των αντικειμένων. Η χρήση του «μας»  («ο άνθρωπος μας») δηλώνει την ταύτιση του αφηγητή με ένα ευρύτερο σύνολο ανθρώπων-παρατηρητών και τη διάθεση παρουσίασης του ήρωα ως «χαρακτηριστικής περίπτωσης».

Βασικός άξονας του διηγήματος είναι η αντίθεση ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν του ήρωα.

Ο συγγραφέας δίνει ένα ειρωνικό τόνο στην αφήγηση του όταν μιλά για την παραλλακτική αξία των αγαθών και για τις ικανότητες των αστυνομικών να εντοπίσουν τους παραλλάκτες ή όταν περιγράφει τη βολεμένη ζωή του παλιού αγωνιστή. Όμως στο βάθος δείχνει κατανόηση για τη συμπεριφορά του ήρωα που ο ίδιος έπλασε. Αυτός ο άνθρωπος έχει πληρώσει πολύ ακριβά τον αγώνα του για τη δημοκρατία. Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο συγγραφέας δε συμφωνεί με την παραίτηση του, του αναγνωρίζει την ανάγκη να ηρεμήσει, κατανοώντας ταυτόχρονα ότι τα όσα υπέστη στο παρελθόν τον έχουν ταλαιπωρήσει. Γι’ αυτό και, παρά τον ειρωνικό τόνο, δίνει και μια πιο κωμική, ελαφριά διάσταση στο διήγημα του.

Σκηνή του εμβατηρίου: Με την επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος, το ραδιόφωνο μετέδιδε συνέχεια στρατιωτικά εμβατήρια. Ο ήρωας του διηγήματος ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι τόσο αυτός όσο και ο άλλος άνθρωπος, που περπατούσε μπροστά του φορτωμένος τρόφιμα, βάδιζαν ακολουθώντας το ρυθμό του εμβατηρίου. Αυτό υποδηλώνει ότι και οι δύο είχαν αποδεκτεί παθητικά το νέο καθεστώς. Αντί να αντισταθούν στις νέες συνθήκες, συμβιβάζονται μ’ αυτές.